مؤلفه‌های جامعه با فضیلت از دیدگاه قرآن (1)

انسان صالح، محور اصلی جامعه

(إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتاً لِلَّهِ حَنِيفاً وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ * شَاكِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ * وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ)؛ «ابراهیم (به تنهایی) امّتی بود مطیع فرمان خدا؛ خالی از هر گونه انحراف؛ و از مشرکان نبود؛ شکرگزار نعمت‌های پروردگار بود؛ خدا او را برگزید؛ و به راهی راست هدایت نمود. ما در دنیا به او (همّت) نیکویی دادیم؛ و در آخرت از نیکان است». (سوره نحل، 122-120)

تمامی افراد در پی زندگی کریمانه‌ای هستند که از امتی خیرخواه و جامعه‌ای با فضیلت سرچشمه می‌گیرد. اما تنها عده‌ای به این خواسته دست می‌یابند؛ چرا که تمامی افراد راه و روش صحیح اصلاح جامعه را نمی‌شناسند و شیوه ایجاد امت خیرخواه را نمی‌دانند. به این دلیل که از قرآن دور شده‌اند و در گرداب افکار غلط و نظام‌های فاسد اسیر شده‌اند.

قرآن‌کریم کتابی است آسمانی که خداوند آن را برای نظم بخشیدن به زندگی انسان نازل کرده است. قرآن به مثابه دستورالعملی است که تحقق خیر و منفعت را برای بشر آسان می‌کند. تمامی مسائل به روشنی در آن بیان شده است. و تنها کاری که برای بهره‌مندی از آن باید انجام دهیم این است که نور و هدایت این کلام آسمانی را در زندگی روزمره خود وارد کنیم، در میان آیات آن به دنبال پاسخ سؤالات خود باشیم و بصیرت‌های آن را درک کنیم، در این صورت به هر آنچه می‌خواهیم، دست می‌یابیم.

حال این سؤال را مطرح می‌کنیم که جامعه با فضیلت و امت صالح چه مؤلفه‌هایی دارد؟ و چگونه می‌توانیم به آن دست یابیم؟

اگر در آیات قرآن‌کریم دقیق شویم، پاسخ خود را خواهیم یافت. آیات بسیاری در باب چگونگی ایجاد امت صالح سخن می‌گوید. قرآن‌کریم نقشه‌راهی برای دستیابی به جامعه‌ای سالم و کامل در اختیار بشر گذارده است. به عنوان مثال در آیه‌ای می‌فرماید: (إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتاً لِلَّهِ حَنِيفاً وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ)؛ «ابراهیم (به تنهایی) امّتی بود مطیع فرمان خدا؛ خالی از هر گونه انحراف؛ و از مشرکان نبود». در اینجا خداوند متعال ابراهیم علیه السلام را توصیف می‌کند و می‌فرماید: با اینکه یک نفر بود اما گویی یک امت بود.
چه بصیرتی در این آیه نهفته است؟
در واقع این آیه مبارکه می‌خواهد بگوید: اگر انسان صالح تک و تنها نیز باشد، اما به مثابه یک امت کامل است. انسان صالح هسته اصلی ایجاد امت صالح و خیرخواه است و سنگ بنای جامعه سالم است.

بنابراین اولین گام در ایجاد جامعه سالم، تربیت افراد صالح است. افرادی که ویژگی‌هایی خاص داشته باشند که با عامه مردم متفاوت باشند.
حال این ویژگی‌ها چه باید باشد؟
پاسخ این پرسش در سیاق آیات مبارکه‌ای که از ابراهیم (ع) سخن می‌گوید، بیان شده است.

(قَانِتاً لِلَّهِ)؛ «مطیع فرمان خدا». به معنی عبودیت و توجه حقیقی به خداوند متعال.
(حَنِيفاً)؛ «درستکار». در لغت حنیف به معنی فردی است که از باطل روی‌گردان است، دیندار و ثابت قدم است و به خیر و صلاح تمایل دارد.
(وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ)؛ «و از مشرکان نبود». داشتن توحید خالص و پاک از هر نوع شرک. ریا و تظاهر، اعتماد به امور مادی و اطاعت از هوای نفس از مصادیق شرک است. انسان صالح تمامی انواع شرک را از خود می‌زداید.
(شَاكِراً لِأَنْعُمِهِ)؛ «شکرگزار نعمت‌های پروردگار». شکر به معنای حقیقی آن که نعمت‌های الهی را بشناسد، آنها را قدر بداند و در حرف و عمل نمایان باشد.
(وَهَدَاهُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ)؛ «و به راهی راست هدایت نمود». بارزترین شکل پایبندی به صراط مستقیم و عدم منحرف شدن از آن در تفاسیر اهل بیت علیهم السلام، تمسک به ولایت است.
(وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ)؛ «ما در دنیا به او (همّت) نیکویی دادیم؛ و در آخرت از نیکان است». بیان شیوا و روشن برای حالت توازنی که مؤمن بین عمل برای دنیا و آخرت ایجاد می‌کند.

اینها مهم‌ترین ویژگی‌های فردی است که برای ایجاد جامعه‌ای سالم و با ایمان باید در وجود افراد نهادینه شود. اگر بتوانیم چنین افرادی تربیت کنیم، گام اول را در ایجاد جامعه ایمانی برداشته‌ایم و سنگ بنای ساختن امتی با فضیلت را فراهم کرده‌ایم.