در فضیلت روز عرفه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرماید: «خداوند در هیچ روزی به انداز‌ه‌ی روز عرفه، بندگان خود را از آتش جهنم آزاد نمی‌کند».
روز عرفه فرصتی استثنایی برای توبه و بازگشت به سوی خدا و دعا و راز و نیاز با اوست. ابتدا به چند ویژگی برجسته این روز عظیم اشاره می‌کنیم.
اول: حاضرین در عرفات مهمانان ویژه خداوند هستند که در نزد او محترم و گرامی‌اند. خداوند حاجات آن‌ها را برآورده می‌کند.
دوم: گناهان حجاج در سرزمین عرفات و در روز عرفه آمرزیده می‌شود و پرونده اعمال آن‌ها پاک می‌گردد.
سوم: دعا و شفاعت آن‌ها در مورد دیگران مستجاب است. امام سجاد علیه السلام می‌فرماید: «چون روز عرفه فرا می‌رسد، خداوند به فرشتگان آسمان می‌فرماید: به این بندگان من بنگرید که خاک‌آلوده و ژولیده نزد من آمده‌اند. گواه باشید که سزاوار است امروز پاسخ ایشان را بدهم. همانا نیکوکاران آنان را شفیع بدکارانشان قرار دادم و از نیکوکاران شفاعت ایشان را پذیرفتم و از عرفات می‌روند در حالی که خطاهایشان آمرزیده است».
داستان خانه مجلل شریح قاضی
«شريح قاضی در زمان حضرت علی (ع)، خانه‌ای به هشتاد دينار خريد. خبر به آن حضرت رسيد، شريح را خواست و به او فرمود: خبری به من رسيده است كه خانه‌ای به قيمت هشتاد دينار خريده و سندی برای آن نوشته و شهودی را برای آن گرفته و ثبت نموده‌ای.
شريح عرض كرد: چنين است يا اميرالمؤمنين!
آن حضرت با نظر خشمگين به شريح نگريست و فرمود: «ای شريح! آگاه باش، روزی فرا می‌رسد كه كسی نزد تو آيد كه در سند تو ننگرد و از دليل تو نپرسد تا اين كه از آن خانه تو را بيرون نمايد و تو را تنها به قبر تو بسپارد. بنگر ای شريح! دقت كن كه اين خانه را از غير مال خود نخريده باشی يا قيمت آن را از غير مال حلال خود به دست نياورده باشی كه در نتيجه به خسارت دنيا و آخرت گرفتار شوی.
آگاه باش! اگر تو در موقع خريدن آن چه كه خريده‌ای، نزد من آمده بودی، براي تو سندی بر اين نسخه می‌نوشتم تا با ديدن آن سند، ميل به خريد آن خانه را از غير مال خود نخريده باشی يا قيمت آن را از غير مال حلال خود به دست نياورده باشی كه در نتيجه به خسارت دنيا و آخرت گرفتار شوی.
آگاه باش! اگر تو در موقع خريدن آن چه كه خريده‌ای، نزد من آمده بودی، براي تو سندی بر اين نسخه می‌نوشتم تا با ديدن آن سند، ميل به خريد آن خانه نمی‌كردی، اگرچه در برابر يک درهم و بالاتر از آن».
نسخه چنين است: «اين است آن چه كه يک بنده ذليل از مرده‌ای كه ناچار به كوچ از اين دنيا شده، خريده است. اين بنده پست يكی از خانه‌های فريبا را از محل نابودشدگان و منطقه به هلاكت افتادگان خريده است.
چهار حد اين خانه را در بر می‌گيرد: حد اول؛ منتهی می‌شود به انگيزه‌های آفات.
حد دوم؛ به عوامل مصيبت‌ها می‌پيوندد.
حد سوم؛ به هوا و هوس نابود كننده وصل می‌شود.
حد چهارم؛ هم‌مرز اغواهای شيطانی است. در اين خانه از همين حد سوم باز می‌گردد.
اين خانه را يک فريب خورده‌ی آرزو از اين شخص كه اجل، وی را از اين خانه كند به قيمت خروج از عزت قناعت و فرو رفتن در ذلت احتياج و خواری، خريداری كرده است.
ضرری كه بر خريدار آن چه كه خريده است می‌رسد از پوساننده اجسام پادشاهان است و نابود كننده نفوس جباران و محو كننده ملک فراعنه، مانند كسری و قيصر و تبع و حمير، و كسی كه مال روی مال انباشت و آن را متراكم و ساختمان‌ها بنا نود و آن‌ها را مستحكم كرد و با زيورها آن‌ها را بياراست و ذخيره كرد و اندوخت و گمان كرد كه آن‌ها را برای فرزندان خود جمع كرد. (در حالی كه) همه آنان را به جايگاه عرض اعمال و حساب و موضع پاداش و مجازات رهسپار نمود، هنگامی كه كار داوری به وقوع پيوست (و در اين هنگام است كه باطل گرايان خسارت ديدند) به اين سند، عقل شهادت می‌دهد اگر از اسارت هوی رها گردد و از علايق دنيا سالم بماند».
در این داستان و گفته‌های حضرت امیر (ع) عبرت‌های فراوانی نهفته است. مهم‌ترین نکته این است که مؤمن باید همواره تلاش کند و به اندک قانع نباشد، دوران جوانی خود را در هوای نفس و شهوات فنا نکند و از یاد خداوند غافل نشود.
حضرت علی (ع) هنگامی که به بازار می‌رفت و مردم را مشغول داد و ستد می‌دید، به گریه می‌افتاد و می‌فرمود: «ای بندگان دنیا و کارگزاران آن، در روز مشغول معامله و قسم خوردن هستید و در شب به استراحت و خوابیدن؛ زمان می‌گذرد در حالی که از آخرت غافلید. پس چرا فکر قیامت نیستید؟ چرا برای این سفر طولانی زاد و توشه آماده نمی‌کنید؟»
روز عرفه یکی از بهترین فرصت‌هایی است که در طول سال به مؤمن داده می‌شود تا برای آخرت خویش زاد و توشه جمع‌آوری کند. روزی است که خداوند بندگان خویش را به عبادت و طاعت خود فراخوانده است. در این روز ادعیه بسیاری وارد شده که نشان از اهمیت و عظمت این روز می‌دهد. اما مشکل اینجاست که اغلب ما از روی ادعیه روخوانی می‌کنیم؛ در صورتی که صرف خواندن اهمیت ندارد بلکه معنی حقیقی دعا، درخواست کردن از درگاه خداوند است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: (بگو: «اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمى‌كند».)
خداوند متعال از بنده خویش شرم می‌کند که درخواست او را اجابت نکند. امام باقر (ع) می‌فرماید: «هیچ بنده‌ای نیست که دست خود را برای دعا بلند کند مگر اینکه خداوند از دست خالی گذاشتن او شرم کند و از فضل و رحمت خود او را بی‌نصیب گذارد. پس اگر دعا کردید دست خود را به سر و صورت بکشید».
حال که اهمیت دعا را درک کردیم، چگونه باید دعا کنیم؟
امام حسین (ع) در دعای روز عرفه ابتدا نعمت‌های خداوند را به ما یادآوری می‌کند. نعمت‌هایی که از آن‌ها غافل شده‌ایم. یادآوری مرحله به مرحله از بدو خلقت و دوران جنینی تا تولد و پا گذاشتن به دنیا باعث می‌شود حقیقت و ضعف‌های خود را درک کنیم و بیش از پیش به قدرت خداوند پی ببریم و به درگاه او تضرع و اظهار نیاز کنیم.
امام سجاد (ع) در یکی از مناجات‌های خویش می‌فرماید: «اینک منم ای پروردگار من که در پیشگاهت به خاکساری درافتاده‌ام، منم که خطاها پشتم را گرانبار کرده، و منم که گناهان عمرم را به تباهی برده، و منم که از سر جهالت تو را نافرمانی کرده‌ام در صورتی که تو شایسته این نبودی که من چنین کنم».
