اسلام دینی است الهی، خداوند در قرآن‌کریم می‌فرماید: (إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ)؛ «در حقيقت، دين نزد خدا همان اسلام است». (آل‌عمران، ۱۹) دینی که خداوند آن را خلاصه همه ادیان گذشته قرار داد و قرآن را به عنوان جامع کتب آسمانی پیشین، نازل کرد. با تأمل در تشریعات اسلام درمی‌یابیم که این دین برای تمامی ابعاد زندگی کامل و شامل است. امری که اسلام را از باقی ادیان متمایز می‌سازد.
خداوند تمامی ادیان، کتب و پیامبران را برای خدمت به بشریت و ایجاد جامعه سالم قرار داد. رسالات آسمانی رنگ و بوی اجتماعی دارند و هدف واحد خارج کردن مردم از تاریکی، جهل و عقب‌ماندگی به سوی نور علم و پیشرفت را دنبال می‌کنند.
انسان مأمور به اصلاح جهان پیرامون خود است و از ایجاد فساد بر روی زمین نهی شده است. به ویژه در اسلام که رهبری و اصلاح جهان را بر عهده دارد. اما برای این کار نیاز به راهنما و رهبر و همچنین نقطه آغاز دارد. خداوند در قرآن‌کریم خطاب به پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: (وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ)؛ «و تو را جز رحمتى براى جهانيان نفرستاديم». (انبیا، ۱۰۷)
مسجد سکوی آغاز
پیامبر اکرم (ص) اولین کاری که بعد از هجرت به مدینه انجام دادند، بنای مسجد بود. در ابتدای ورود به یثرب، جایی که شتر ایشان توقف کرد را محل ساخت مسجد تعیین کرد و همه مردم را در ساخت آن مشارکت داد.
مسجد تنها ساخت یک بنا از خشت و آجر نیست، بلکه سازنده نفس‌های پاک، خانواده صالح و جامعه‌ای والا است. جایی است که فرزندان جامعه اسلامی را بر اساس ارزش‌ها و قوانین اسلام تربیت می‌کند. به آن‌ها قرآن را آموزش می‌دهد و از حلال و حرام آگاهشان می‌کند. و همان‌طور که پیامبر اسلام سفارش کرده‌اند دشمنان را از تجاوز و تعدی به حقوق مسلمانان باز می‌دارد.
بنابراین مسجد شریان حیاتی جامعه اسلامی است که زندگی می‌بخشد و انرژی مثبت را بین افراد جامعه منتقل می‌کند. از این‌رو می‌بینیم که پیامبر اکرم (ص) و ائمه علیهم السلام بر اعمار و پویایی مسجد تأکید می‌کنند. مساجد ما مدارس و دانشگاه‌های ما هستند که این دین بزرگ را حفظ کرده و باعث شکوه و عظمت آن شده‌اند.
رسالت اجتماعی مسجد
حضرت امیر علیه السلام می‌فرماید: «هر كه هميشه به مسجد رفت و آمد داشته باشد يكى از اين هشت چيز نصيبش گردد: نشانه‌اى محکم، برادرى قابل استفاده [علمى و معنوى]، دانشى تازه، رحمتى مورد انتظار، سخنى كه به راه راست هدايت نمايد يا از هلاکت برهاند و ترک گناهان از روى شرم و حيا يا از ترس خدا».
با مطالعه و دقت در هشت فایده‌ای که حضرت امیر (ع) ذکر کرده‌اند، درمی‌یابیم که مسجد، مدرسه و دانشگاهی برای ساخت شخصیت‌هایی باتقوا و متدین است. فراگیری تفسیر و تأویل آیات اولین ثمره شاگردان این مدرسه است. افرادی همچون سلمان، مقداد، عمار و ابوذر.
دیگر ثمره این مکتب، اخوت و برادری ایمانی است. اصلی که پیامبر اکرم (ص) جامعه اسلامی را بر اساس آن بنا نهاد. قرآن‌کریم می‌فرماید: (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ)؛ «در حقيقت مؤمنان با هم برادرند». (حجرات، ۱۰) برادری بین مؤمنین از ثمرات بزرگ رفت و آمد به مساجد است و این دوستی و برادری از آنجا که بر اساس تقوا بنا نهاده شده تا آخرت نیز پایدار است. خداوند در قرآن می‌فرماید: (الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ)؛ «دوستان در آن روز دشمن یکدیگرند، مگر پرهیزگاران». (زخرف، ۶۷)
حضور در مسجد مزایای بسیار دیگری دارد که در اینجا به ابعاد تربیتی اشاره می‌کنیم. بعدی که در عصر حاضر به سبب دوری نسل جدید از مساجد بیشتر نیاز به بررسی دارد. حضور در مساجد بسیار کم‌رنگ شده است. رسول گرامی اسلام (ص) می‌فرماید: «در تورات نوشته شده است كه: خانه‌هاى من در روى زمين مساجد هستند. پس، خوشا بنده‌اى كه در خانه‌اش خود را پاكيزه كند و سپس در خانه من، به ديدارم بيايد. بدانيد! بر ميزبان است كه ميهمان را گرامى دارد. هان! آنان را كه در تاريكی‌هاى شب به مساجد مى‌روند، بشارت باد به نور درخشان در روز رستاخيز».
مسجد خانه خداست بر روی زمین و صدای اذان دعوت اوست به سوی خود و نماز دیدار بندگان با معبود است. برخی وقتی صدای اذان را می‌شنوند به جای اینکه وضو سازند و به سوی مسجد برای اقامه نماز بشتابند، منزجر می‌شوند. اینجاست که در قیامت مساجد به خداوند گلایه می‌کنند که: «این امت مرا به تعطیلی کشاندند و ضایع و تباه کردند».
نقش تربیتی مساجد
مرحوم حجت الاسلام محمد تقی فلسفی واعظ مشهور، مسجد را دومین نهاد مهم جامعه پس از خانواده برمی‌شمارد و عنوان می‌کند که دست‌اندرکاران امور تربیتی مساجد را به عنوان مرکز مهم در تربیت نسل‌های آینده در نظر بگیرند. به خصوص در زمانی که خانواده‌ها در بسیاری موارد از مسئولیت تربیتی فرزندان خود شانه خالی کرده‌اند.
در عصر حاضر بسیاری از خانواده‌ها در تربیت فرزندان خود اهمال می‌کنند و این امر خطیر را بر عهده مدرسه، جامعه، شبکه‌های اجتماعی و تلویزیون وانهاده‌اند و نتایج خسارت‌بار این اهمال را شاهد هستیم.
بنابراین مساجد در سطح فردی نقش مهم و اساسی دارند. مهم‌ترین نقش‌های فرهنگی مساجد که از آن‌ها غافل هستیم بدین شرح است:
۱- نقش معنوی و برنامه عبادی که اولین گام‌های معنوی و تربیتی آن در مسجد است.
۲- نقش اخلاقی و ارزشی، تربیت بر اساس اصول ارزشی و اخلاقی دین در مسجد صورت می‌گیرد.
۳- نقش علمی و فرهنگی، زیرا مسجد برجسته‌ترین نقش را در این امر دارد، به ویژه در نمازهای جماعت و جمعه.
۴- نقش دینی و ایجاد هویت و تقویت حس تعلق به خصوص برای امتی که به سبب تهاجم فرهنگی استکبار، از هویت اصلی خویش دور شده است.
همچنین مساجد نقش‌های اجتماعی و سیاسی دیگری نیز دارند که مسلمانان نباید از آن‌ها غافل شوند. اولین حکومت اسلامی در مسجد پایه‌گذاری شد و اولین نورهای هدایت و برکت برای امت اسلامی از مسجد نشأت گرفت. پایگاه هدایت جنگ‌ها، دیدار با سران و بزرگان قبایل و نگارش پیام به پادشاهان مسجد بود.
نیاز ما به مسجد در عصر حاضر
در عصر دیجیتال و در زمان اسف‌بار حال حاضر که امت اسلامی به دلیل ترک مساجد و از دست دادن ارزش‌های خود وضعیت نابسامانی دارد؛ بیش از پیش به مساجد به عنوان جایگاه ربانی و پایگاه رحمانی نیازمندیم. در زمانی که بحران‌ها، مشکلات و فتنه‌های مختلف ما را احاطه کرده است، راه نجات بازگشت به سنگرهای مستحکم ایمان و ارزش‌های آسمانی است. مساجد نقطه آغاز پایه‌گذاری تمدن بشری مطلوب هستند.
ما و جهان پیرامونمان در آتش فتنه‌های صهیونیست و وهابیت اسیر شده‌ایم افزون بر این همه‌گیری ویروس کرونا نیز ما را به طور بی‌سابقه‌ای محدود کرده است و بسیاری از عزیزانمان را از ما گرفته است. حضرت امیر المؤمنین (ع) می‌فرماید: «خداون سبحان وقتى اراده مى‌كند مردم روى زمين را گرفتار عذاب (دنیوی) کند، گويد: اگر نبودند افرادى كه مرا به خاطر جلال و جبروتم دوست مى‌دارند و مساجد مرا آباد مى‌كنند و سحرگاهان استغفار مى‌كنند، عذابم را بر زمينيان نازل مى‌كردم». در واقع حضرت امیر (ع) مسجد را مشعل هدایت امت، سنگر و سپر مستحکم در برابر عذاب الهی و نیز محل نزول رحمت عنوان می‌کند و اهمیت حضور در این مکان مقدس را بیان می‌نماید.
