همه ما در اطراف خود افرادی را دیده‌ایم که راه خود را گم می‌کنند و نمی‌دانند در کدام مسیر حرکت کرده و از چه کسانی پیروی کنند. آیا به آداب و رسوم شرقی پایبند باشند یا دنباله‌رو فرهنگ غربی شوند؟
چنین افرادی علی‌رغم در اختیار داشتن نقشه‌راهی کامل، آن را فراموش کرده و دچار گمراهی می‌شوند.
قرآن‌کریم برای این افراد پاسخ روشنی دارد. می‌فرماید: (لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ) ؛ «نيکی آن نيست كه روى خود را به سوى مشرق و [يا] مغرب بگردانيد».
نیکی به معنی خیر و صلاح است. خداوند انسان را مخاطب قرار می‌دهد و می‌فرماید: (وَلَٰكِنَّ الْبِرَّ …)؛ «بلکه نیکی آن است…» و راهی را پیش پای او می‌گذارد که خیر و صلاح اوست. این راه شامل ده مورد است:
۱- (مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ)؛ «کسی که به خدا ایمان آورد». ایمان به خدا سنگ‌بنای برنامه انسان در زندگی است که عقل سلیم برای پیمودن راه، در سلامت و امنیت آن را برمی‌گزیند و موجب خیر در دنیا و آخرت می‌شود.
۲- (وَالْيَوْمِ الْآخِرِ)؛ «(ایمان) به روز واپسین». ایمان و باور به قیامت انسان را در طول زندگی بر صراط مستقیم نگه می‌دارد. این ایمان سبب می‌شود مراقب تمام حرکات و سکنات خود باشیم و کردار و رفتار خود را زیر ذره‌بین قرار دهیم، چرا که می‌دانیم روزی باید برای همه اعمال خود پاسخ‌گو باشیم.
۳- (وَالْمَلَائِكَةِ)؛ «(ایمان) به فرشتگان». احتمالا به این معنی که ایمان داشته باشیم فرشتگان مخلوقات خداوند هستند و هر عملی که انجام می‌دهند به اذن اوست. این نوع ایمان، بینش توحیدی را در قلب عمق می‌بخشد.
۴- (وَالْكِتَابِ)؛ «(ایمان) به کتاب آسمانی». خداوند برترین آفریده خود (انسان) را بدون هدایت و راهنمایی رها نکرده، بلکه برای او کتابی نازل کرده که بیان تمامی حقایق به روشنی در آن است.
۵- (وَالنَّبِيِّينَ)؛ «(ایمان) به پیامبران». پیامبران (همانند فرشتگان) فرستادگان خداوند برای انسان و حامل پیام او هستند. آنان مانند دیگر انسان‌ها هستند اما نقطه تمایزشان در برگزیده شدن و منزه ماندن از سوی باری‌تعالی است تا میان او و دیگر انسان‌ها واسطه باشند و مردم را به سوی او هدایت کنند.
بعد از این پنج مورد، آیه کریمه به بیان راه نیکی و صلاح می‌پردازد و برنامه‌ای عملی ارائه می‌دهد.
۶- (وَآتَى الْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِ)؛ «و مال خود را علی‌رغم دوست داشتنش ببخشد…». با وجود اینکه مؤمن برای کسب اموال خود زحمت کشیده و به آن علاقه دارد اما از بخشش دریغ نمی‌کند.
نکته جالب توجه این است که انفاق با اراده و اختیار در ابتدا و مقدم بر تمام اعمال و عبادات ذکر شده است.
در ادامه آیه کریمه کسانی که مستوجب انفاق هستند را به ترتیب اولویت نام می‌برد.
الف: (ذَوِي الْقُرْبَی)؛ «خویشاوندان». در مرتبه اول خویشاوندان و ارحام شایسته بخشش هستند؛ بر خلاف بسیاری که برای غریبه‌ها انفاق می‌کنند اما به نزدیکان خود توجهی نمی‌کنند.
ب: (وَالْيَتَامَىٰ)؛ «و یتیمان». ایتام ضعیف‌ترین و آسیب‌پذیرترین قشر در جامعه هستند و نیازمند حمایت مالی هستند.
ج: (وَالْمَسَاكِينَ)؛ «و بینوایان». کسانی که به سبب نیاز و ناتوانی از داشتن زندگی طبیعی محروم هستند.
د: (وَابْنَ السَّبِيلِ)؛ «و در راه ماندگان». کسی که در شهر و دیار خود دارای مال و ثروت است اما در سفر به دلیلی دچار مشکل مالی و نیاز شده است.
ه: (وَالسَّائِلِينَ)؛ «و سائلان (گدایان)». کسانی که از دیگران درخواست یاری می‌کنند. قرآن‌کریم ما را به انفاق به این‌گونه افراد رهنمود می‌کند، حتی در صورتی که گمان به عدم نیازشان داشته باشیم. چرا که فرد با درخواست کمک، آبرو و عزت خود را خدشه‌دار کرده و برای حفظ کرامت شخص، نیاز به تحقیق و تفحص وجود ندارد.
و: (وَفِي الرِّقَابِ)؛ «و در راه آزاد کردن بندگان». با همین رهنمود اسلام توانست بر پدیده بردگی و به بند کشیدن انسان پایان دهد. پدیده‌ای که قبل از ظهور اسلام به گستردگی شایع بود و تا به امروز نیز در بعضی جوامع که پیرو دین نیستند نیز وجود دارد.
پس از انفاق اختیاری، نوبت به عبادات می‌رسد.
۷- (وَأَقَامَ الصَّلَاةَ)؛ «و نماز را برپاى دارد». با اینکه نماز ستون دین و اولین مسأله‌ای است که در قیامت از آن سؤال می‌شود، اما آیه آن را پس از انفاق اختیاری یادآوری می‌کند.
۸- (وَآتَى الزَّكَاةَ)؛ «و زکات بدهد». زکات انفاق واجب و غیراختیاری است. عبادتی که پس از نماز بر هر فردی واجب است و احکام و شرایط خاصی دارد که در شریعت بدان پرداخته شده است.
۹- (وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا)؛ «و آنان كه چون عهد بندند، به عهد خود وفادارانند». عهد هر نوع قراردادی است که بین دو طرف منعقد می‌شود که به موجب آن تعهداتی جاری می‌شود. وفای به عهد از اساسی‌ترین اصول زندگی سالم اجتماعی است. جامعه‌ای که در آن بی‌عهدی باشد، در آستانه سقوط و تباهی قرار می‌گیرد.
۱۰- (وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ)؛ «و در برابر محرومیت‌ها و بیماری‌ها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می‌دهند» آخرین نکته در نقشه‌راه الهی برای انسان «صبر» است. صبر به معنی ثابت‌قدمی و مقاومت در برابر تمامی مشکلات و چالش‌ها. «الْبَأْسَاء» به معنی مشکلات و سختی‌ها و در تعبیری به معنی جنگ و «الضَّرَّاء» به معنی ضرر، زیان و بیماری است.
انسان در برابر تمام مشکلات و زیان‌ها، صبر و شکیبایی به خرج می‌دهد تا بتواند پیشرفت کند و موانع را پشت سر گذارده و به مقام رضای الهی دست یابد.
در پایان آیه کریمه رعایت تمامی موارد ذکر شده برای قدم گذاشتن در راه خیر و نیکی را دلیل اخلاص و تقوای انسان برمی‌شمارد: (أُولَٰئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ)؛ «آنانند كسانى كه راست گفته‌اند، و آنان همان پرهيزگارانند».
حال آیه را یک بار دیگر می‌خوانیم و نکات آن را به خاطر می‌سپاریم تا در زندگی خود رهنمودهای آن را عملی کنیم.
(لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَٰكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ، وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ، وَالْكِتَابِ، وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ، وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ، وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ)
«نيكوكارى آن نيست كه روى خود را به سوى مشرق و [يا] مغرب بگردانيد، بلكه نيكى آن است كه كسى به خدا و روز بازپسين و فرشتگان و كتاب [آسمانى] و پيامبران ايمان آورد، و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش، به خويشاوندان و يتيمان و بينوايان و در راه‌ماندگان و گدايان و در [راه آزاد كردن] بندگان بدهد، و نماز را برپاى دارد، و زكات را بدهد، و آنان كه چون عهد بندند، به عهد خود وفادارانند؛ و در سختى و زيان، و به هنگام جنگ شكيبايانند؛ آنانند كسانى كه راست گفته‌اند، و آنان همان پرهيزگارانند». (سوره بقره، آیه ۱۷۷)
