نسبت عقل و دین – ۹
(به قلم: شهید مجاهد آیت الله نمر)
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرماید: «خدا به بندگانش چيزى بهتر از عقل نبخشيده است، زيرا خوابيدن عاقل از شب بيدارى جاهل بهتر است و در منزل بودن عاقل از مسافرت جاهل (به سوى حج و جهاد) بهتر است و خدا پيغمبر و رسول را جز براى تكميل عقل مبعوث نسازد (تا عقلش را كامل نكند مبعوث نسازد) و عقل او برتر از عقل‌های تمام امتش باشد و آنچه پيغمبر در خاطر دارد، از اجتهاد مجتهدين بالاتر است و تا بنده‌اى واجبات را به عقل خود درنيابد آنها را انجام نداده است. همه عابدان در فضيلت عبادتشان به پاى عاقل نرسند. عقلا همان صاحبان خردند كه درباره ايشان فرموده: (وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُوْلُوا الأَلْبَابِ)؛ «تنها صاحبان خرد اندرز می‌گيرند».
حضرت در این سخنان جایگاه والای عقل و اهمیت آن را نشان می‌دهد و ابراز می‌دارد چیزی برتر از عقل وجود ندارد؛ نه مال و نه جاه و نه قدرت. چرا که برترین نعمت خداوند به انسان نعمت عقل است و به مقداری که انسان از عقل بهره می‌برد به همان مقدار نیز پاداش می‌گیرد.
حضرت می‌فرماید که خواب انسان عاقل از شب بیداری جاهل برتر است. زیرا انسان عاقل می‌خوابد تا در راستای جلب رضایت خداوند، نیروی دوباره به دست آورد و اگر می‌توانست که نخوابد، زمان خود را برای رضایت الهی صرف می‌کرد. بر خلاف جاهل که همواره در حال هدر دادن فرصت‌هاست.
پیامبران، ائمه و درجات تکامل عقل
«خداوند پیامبری را مبعوث نکرده مگر بعد از اینکه عقلش کامل شده باشد»؛ به این معنی که خداوند برگزیدگان خود را از میان عاقلان انتخاب می‌کند. پیامبران و ائمه علیهم السلام به بلوغ کامل عقلی دست یافته‌اند که همان مقام عصمت است. زیرا خطا و اشتباه ناشی از جهل و هوای نفسانی است و کسی که عقلش کامل باشد بر خود مسلط است و مغلوب هوای نفس نخواهد شد.
پیامبران الهی در درجه کمال با یکدیگر تفاوت دارند. برخی از مقام بالاتری نسبت به بقیه برخوردارند. هر چه انسان عقل و خرد بیشتری داشته باشد به صواب و درستی نزدیک‌تر و از اشتباه دورتر است. از این رو خداوند پیامبران خویش را از میان خردمندان و خردورزان برمی‌گزیند.
خداوند به مقداری که انسان در جهت تکامل عقل خود تلاش می‌کند به همان مقدار او را از نعمت عقل برخوردار می‌کند و کسی که از عقل و خرد برخوردار شود به همه نعمت‌ها دست خواهد یافت.
برخی امور قابل درک احساسی هستند و برخی دیگر با عقل درک و فهم می‌شوند. امور عقلی بر امور احساسی برتری دارد. خداوند متعال می‌فرماید: (قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنْ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرّاً عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ)؛ «كسى كه نزد او دانشى از كتاب [الهى] بود، گفت: من آن را پيش از آنكه چشم خود را بر هم زنى برايت مى‌آورم. پس چون [سليمان] آن [تخت] را نزد خود مستقر ديد، گفت: اين از فضل پروردگار من است، تا مرا بيازمايد كه آيا سپاسگزارم يا ناسپاسى مى‌كنم. و هر كس سپاس گزارد، تنها به سود خويش سپاس مى‌گزارد، و هر كس ناسپاسى كند، بى‌گمان پروردگارم بى‌نياز و كريم است». امور عقلی هنگامی که به درجه کمال برسند، بر امور احساسی غلبه می‌کنند.
در حدیث قدسی آمده است: «بنده‌ام، مرا اطاعت كن تا تو را مانند خود سازم. همانطور كه من هر چه را اراده كنم مى‌شود تو هم هر چه اراده کنی، خواهد شد».
عقل امور احساسی را با ارزش نمی‌داند، دنیا در دیدگاه عقل بی‌ارزش است؛ از این رو به دنبال آنچه رضای خداوند در آن است، می‌رود.
«و عقل او برتر از عقل‌های تمام امتش باشد»؛ به این معنی که عقل و خرد پیامبران و ائمه در یک کفه ترازو و عقل باقی امت در کفه دیگر قرار دارد و با عقل خویش به درگاه الهی تقرب می‌جویند. بر همین اساس است که می‌گویند: حسنات ابرار، سیئات مقربین است. چون کسی که در پی تقرب به درگاه الهی است از نیکوکاران نیز برتر است.
«و آنچه پيغمبر در خاطر دارد، از اجتهاد مجتهدين بالاتر است»؛ نیت پیامبران خالصانه است. آنها تسلیم مطلق اراده الهی هستند. نیت عمل از خود عمل مهم‌تر است. امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق می‌فرماید: «بَلِّغْ بِإِیمَانِی أَکمَلَ الْإِیمَانِ، وَ اجْعَلْ یقِینِی أَفْضَلَ الْیقِینِ، وَ انْتَهِ بِنِیتِی إِلَی أَحْسَنِ النِّیاتِ؛ ایمانم را به درجه کامل‌ترین ایمان رسان، و یقینم را برترین یقین گردان، و نیتم را به بهترین نیت‌ها منتهی ساز».
معیار نیت است
خداوند متعال به مقدار عمل به انسان پاداش نمی‌دهد. معیارهای خداوند با معیار بشر متفاوت است. خداوند نیت انسان را در نظر می‌گیرد. به این معنی که اگر کسی قصد و نیت عملی را داشته باشد اما موفق به انجام آن نشود، خداوند ثواب آن عمل را به او می‌بخشد. از این رو باید همواره نیت پاک داشته باشیم. امام موسی کاظم (ع) به هشام می‌فرماید: «عمل كم از عاقل پذيرفته است و چند برابر مى‌شود ولى عمل زياد از نادان و هواپرست نامقبول است».
«و تا بنده‌اى واجبات را به عقل خود درنيابد آنها را انجام نداده است»؛ زیرا که انسان عاقل می‌داند که خداوند از او چه می‌خواهد و برای جلب رضایت خداوند عمل می‌کند.
«همه عابدان در فضيلت عبادتشان به پاى عاقل نرسند»؛ یک انسان خردمند و عاقل بهتر از هزاران نفر بی‌خرد است. دو رکعت نماز با تفکر و تعقل برتر از عبادت هفتاد سال است. از این جهت است که پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «ضربه شمشیر علی در روز خندق از عبادت جن و انس بهتر است». زیرا که حتی شمشیر زدن حضرت علی (ع) در جنگ‌ها و غزوات در بالاترین درجه اخلاص قرار داشت.
