نسبت عقل و دین – ۸
(به قلم: شهید مجاهد آیت الله نمر)
حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «خردمند بايد در كار خود بينديشد، پس زبانش را نگه دارد و مردم روزگار خويش را بشناسد».
پرسش‌های بسیاری وجود دارد که هر انسان عاقلی باید از خود بپرسد تا بتواند به خودسازی بپردازد. اول از همه اینکه وجود انسان در این عالم برای چیست؟ هدف از خلقت او و چگونگی تحقق این هدف کدام است؟ و چه راهی باید در پیش بگیرد تا سلامت بماند؟
سزاوار است که انسان خردمند در تمام ابعاد شخصیتی و جسم و روح خود اندیشه کند، رفتار و کردار خود را ارزیابی نماید، فرهنگ و علم خود را بسنجد و دقت کند که کجا راه را اشتباه رفته و خود را اصلاح نماید. انسان عاقل و با خرد پیش از آنکه دیگران اشتباهش را به او گوشزد کنند، خود به خطای خویش پی می‌برد.
برخی از مردم اشتباهات و لغزش‌های دیگران را می‌بینند ولی از لغزش‌های خود غافل هستند، که این خلاف عقل است. در روایت آمده است: «خوشا به حال کسی که به عیب خود مشغول و از عیوب دیگران غافل است». اگر به این حدیث عمل کنیم، بینشمان نسبت به خود و اطرافمان تغییر خواهد کرد. چرا که بسیاری از ما در امور مختلف دیگران را مقصر می‌دانیم و اشتباه خود را نادیده می‌گیریم.
زبان سرنوشت انسان را مشخص می‌کند
حضرت می‌فرماید: «… زبانش را نگه دارد»، یعنی با زبان به دیگران تعدی نکند. زبان نشان دهنده شخصیت، فرهنگ و تربیت هر فرد است و سرنوشت انسان را معین می‌کند. رسول گرامی اسلام (ص) می‌فرماید: «آیا جز این است که مردم با صورت به دوزخ افکنده می‌شوند به خاطر زبانشان».
خداوند در قرآن‌کریم می‌فرماید: (إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ)؛ «سخنان پاکیزه به سوی او صعود می‌کند، و عمل صالح را بالا می‌برد» و نیز می‌فرماید: (أَلَمْ تَرَى كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ)؛ «آيا نديدى خدا چگونه مَثَل زده: سخنى پاک كه مانند درختى پاک است كه ريشه‌اش استوار و شاخه‌اش در آسمان است؟».
بنابراین زبان نیکو و کلمات پاک در دنیا پیش از آخرت اثر مفید دارد. همچنین کلمات زشت و ناپسند اثرات بدی در همین دنیا دارد.
بنابراین نکته محوری در رفتار انسان حفظ زبان است. زبان مکنونات قلب انسان را آشکار می‌سازد. بسیاری از جنگ‌ها و درگیری‌ها به سبب سخن نابجا و نابخردانه شعله‌ور شده است. از سویی دیگر سخن عاقلانه و با خرد نیز می‌تواند سبب ایجاد صلح و آرامش گردد. قرآن‌کریم سخن خداوند است که پیام‌آور صلح و آرامش است. پیامبران نیز با سخن گفتن با مردم به هدایت آنها می‌پرداختند. اینها نشان دهنده اهمیت زبان و کلمات است.
شناخت محیط، آغاز تکامل
حضرت علی (ع) در ادامه می‌فرماید: «و مردم روزگار خويش را بشناسد»، انسان به جامعه و مردم وابسته است. بنابراین انسان مؤمن باید اطراف خود را بشناسد. راستگو را از دروغگو تشخیص دهد تا فریب نخورد. از امام رضا (ع) سؤال شد؛ حجت خداوند بر خلق چیست؟ حضرت فرمود: «عقل است که با آن انسان راستگو شناسایی شده، راستی او گواهی می‌شود و نیز دروغگو شناخته شده، دروغ او گواهی می‌شود».
این نکته مهمی است که انسان اطراف خود را بشناسد و دانا را از نادان تشخیص دهد. امام صادق (ع) می‌فرماید: «شبهات و نادانى‌ها و نفهمى‌ها به کسى که عالم به زمان خود است، هجوم نمى‌آورند». چنین شخصی در موقعیت‌های مختلف می‌داند چه کاری باید انجام دهد.
بنابراین مؤمن باید محیط اطراف خود را بشناسد، با دیدگاه‌های مختلف آشنا شود و بداند در دنیا چه می‌گذرد. ناآگاهی سبب می‌شود از فرهنگ‌های غلط پیروی کند و افکار نادرست او را تحت تأثیر قرار دهد. این تأثیرات حتی در طرز لباس پوشیدن و صحبت کردن نیز نمود می‌یابد.
دشمن می‌خواهد اراده ما را سلب کند و همه چیز را آنطور که می‌خواهد به ما القا کند. اگر هوشیار نباشیم در دام دشمن و افکار پلید او اسیر خواهیم شد.
کسی که زمانه و روزگار را نشناسد ممکن است با خود نیز دشمنی کند. قرآن‌کریم می‌فرماید: (وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ)؛ «ما به آنها ستم نکردیم، اما آنها به خودشان ظلم و ستم می‌کردند». باید زمانه را بشناسیم تا به خود ستم نکنیم و در مقابل حوادث و اتفاقات شگفت‌زده نشویم و فریب رسانه‌ها را نخوریم. امام صادق (ع) می‌فرماید: «دروغگو با برهان‌هاى روشن و پيروانش، به وسيله شبهاتی که او با دروغ به وجود آورده هلاک مى‌گردند». بنابراین اصلاح نفس بدون توجه به رفتار و کردار خود و بدون شناخت اطراف امکان‌پذیر نیست.
