نسبت عقل و دین – ۷
به قلم: شهید مجاهد آیت الله نمر
حضرت علی علیه السلام در وصیت خویش به فرزند بزرگوارشان می‌فرمایند: «فرزندم! عقل دوست انسان، بردباری، وزیر او، نرم‌خویی، پدر او و شکیبایی بهترین سربازان (پشتیبان) اوست».
حضرت در این بیان، اهمیت عقل برای انسان و اموری را که به واسطه آن رشد می‌یابند را عنوان می‌کنند.
«عقل دوست انسان است»، عقل انسان را همراهی می‌کند و از او محافظت می‌کند. مقصود از دوستی مصاحبتی است که همواره همراه فرد است.
در تعبیر قرآنی همواره به اینکه خداوند همراه مؤمنین است اشاره شده است. در روایات نیز تأکید شده که هر که با خدا باشد خدا نیز همراه اوست. اگر خداوند همراه کسی باشد، این فرد هرگز مغلوب نخواهد شد. و اگر عقل همراه انسان باشد، او را از لغزش‌ها، شرایط سخت و ناملایمات حفظ می‌کند. و هر گاه نیاز به تعقل و تفکر داشته باشد، عقل او همراه اوست.
سلامتی مسیر انسان در طول زندگی و قدرت او در مواجهه با چالش‌ها بر عهده عقل است. و اگر همراه با نیروی عقل حرکت کند، قادر خواهد بود از تمام سختی‌ها و مشکلات عبور کند. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «اولین جبهه شما، نفس شماست؛ اگر بر آن غلبه کردید بر همه چیز غلبه خواهید کرد و اگر در برابر نفس خود ناتوان گشتید، در امور دیگر نیز ناتوان‌تر خواهید بود».
«بردباری وزیر اوست»، مقصود از وزیر مشاور و هم‌فکر است. بردباری، از عقل محافظت می‌کند. انسان عاقل کسی است که بردبار باشد. بردباری بدین معنی است که فرد در برابر مسائل روزمره واکنش هیجانی نداشته باشد و به سرعت خشمگین نشود. پیش از هر نوع عکس‌العملی فکر کند و بهترین تصمیم را اتخاذ کند.
«نرم‌خویی، پدر اوست»، نرم‌خویی عقل را مضاعف می‌کند. پدر است که فرزند را تربیت و پرورش می‌کند. یعنی نرم‌خویی باعث رشد و توسعه عقل است؛ همانند پدری که فرزند خود را تعلیم می‌دهد تا به تکامل و رشد برسد. نرم‌خویی نوعی مهربانی است، تعبیری است از رفتار نرم و با عطوفت.
در مقابل آن سنگدلی قرار دارد. پدری که با فرزندان خویش نامهربان و سنگدل است، در تربیت آنها دچار مشکل می‌شود. اما هنگامی که مهربان و نرم‌خو باشد، می‌تواند فرزندانی سالم تربیت کند.
بنابراین برای رشد عقل باید خود را به صفات رحمانی عادت دهیم. رشد عقل با رأفت و مهربانی امکان‌پذیر است نه با زور و قلدرمآبی. قرآن‌کریم خطاب به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرماید: (فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ)؛ «به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [مردم] نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می‌شدند».
رحمت و مهربانی است که دین را نزد مردم محبوب می‌کند. و این عین عقل است. چرا که به تعبیر روایت «مدارا با مردم نیمی از عقل است». مدارا با نرم‌خویی و مهربانی امکان‌پذیر است. بنابراین اگر بخواهیم عقل و ذهن خود را رشد دهیم، باید مدارا و مهربانی داشته باشیم و از سنگدلی و خشونت دوری کنیم.
«و شکیبایی بهترین سربازان (پشتیبان) اوست». سربازان از سردار و بزرگ خود محافظت می‌کنند و برای حفظ جان او و محافظت از ارزش‌ها و اصول او از جان خود می‌گذرند. شکیبایی همچون سربازی است که از عقل محافظت می‌کند.
انسان عاقل به خاطر رفتار و کردار خود همواره با دشمنان مختلف مواجه می‌شود که می‌خواهند او را در نیمه راه متوقف کنند. برخی تسلیم می‌شوند و از ادامه مسیر خود منصرف می‌گردند. اما اگر صبر و شکیبایی باشد، می‌توانند در برابر سختی‌ها و موانع استقامت کنند و به مسیر خود ادامه دهند.
قرآن‌کریم می‌فرماید: (وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ)؛ «از شكيبايى و نماز يارى جوييد». و نیز می‌فرماید: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، صبر كنيد و ايستادگى ورزيد و مرزها را نگهبانى كنيد و از خدا پروا نماييد، اميد است كه رستگار شويد»، (كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ)؛ «چه بسیار گروه‌های کوچکی که به فرمان خدا، بر گروه‌های عظیمی پیروز شدند. و خداوند، با صابران و استقامت‌کنندگان است».
انسان مؤمن هنگامی که در معرض ناسزا قرار می‌گیرد، صبر می‌کند تا ناسزاگو سخن خود را کامل بگوید؛ سپس با آرامش به او پاسخ می‌دهد. صبر و شکیبایی، بردباری انسان را بالا می‌برد و باعث می‌شود فرد از مسیر عقل خارج نشود؛ بنابراین محافظ و پشتیبان عقل است.
انسان مؤمن وقتی که اقدام به کاری می‌کند، نباید دچار خستگی و بیهودگی شود. بلکه باید خود را به شکیبایی عادت دهد و خود را وا دارد که به کار و فعالیت خود ادامه دهد.
اگر چیزی را از دست دادیم یا به موقعیت و خواسته‌ای نرسیدیم نیز باید صبر و شکیبایی پیشه کنیم. حضرت علی (ع) می‌فرماید: «شکیبایی بر دو قسم است. شکیبایی بر آنچه دوست داری و شکیبایی در برابر آنچه از آن بیزاری». انسان مؤمن چون صبر دارد در برابر هر گونه اتفاق ناگوار از طبیعت خود خارج نمی‌شود و بی‌تابی نمی‌کند.
ممکن است فرد در شرایط بدی قرار گیرد یا از او انتقادی غیرعادلانه شود، به سبب صبری که دارد استقامت می‌ورزد و به مسیری که عقل برای او تعیین کرده، ادامه می‌دهد.
بنابراین صبر بهترین پشتیبان عقل است و از انسان در ادامه مسیر حق محافظت می‌کند. چون انجام هیچ کاری ساده نیست و نیازمند شکیبایی است.
عقل نقش مهمی در محافظت از انسان در برابر لغزش و اشتباهاتی است که به نتایج ناگوار منجر می‌شوند. در نتیجه انسان در همه حال به خصوص در شرایط سخت نیازمند عقل است. از این روست که حضرت امیر (ع) از عقل به عنوان دوست و همراه انسان تعبیر می‌کند. رشد و پرورش عقل نیز با بردباری، نرم‌خویی و شکیبایی که محافظان آن هستند، امکان‌پذیر است. بنابراین باید تلاش کنیم که به این سه ویژگی مهم دست یابیم.
