تواضع، یکی از ویژگی‌های اساسی جوینده علم و دانش‌پژوه است. چرا که بدین وسیله می‌تواند دل‌های مردم را با خود همراه کند، که این همراهی اثر مثبتی بر شخص و در نهایت بر جامعه دارد.
از این رو که دانش‌پژوهان و محققین بیشتر با جامعه در ارتباط هستند، بنابراین برای رساندن پیام خود به جامعه نیاز دارند تواضع و فروتنی بیشتری داشته باشند.
قرآن‌کریم می‌فرماید: (وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنْ اتَّبَعَكَ مِنْ الْمُؤْمِنِينَ)؛ «و براى آن مؤمنانى كه تو را پيروى كرده‌اند، بال خود را فرو گستر». این رفتار به ایجاد جامعه‌ای اصولی و فراتر از روابط مادی کمک می‌کند. از این آیه اهمیت تواضع به ویژه برای حاملان پیام الهی و مبلغان دینی، روشن می‌شود.
در کتاب مصباح الشریعه که منتسب به امام جعفر صادق علیه السلام است، آمده: «و خدای عزوجل به عزیزترین خلقش و سیّد آفریدگانش فرموده است: (وَاخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمؤْمِنِینَ)؛ و تواضع، مزرعه خضوع و خشوع و خشیّت و حیا است، و آنها به وجود نمی‌آیند، مگر از آن و در آن؛ و شرف کامل حقیقی، جز برای متواضع نسبت به ذات خداوند درست نیست». (مصباح الشریعه، ص ۷۲)
الگوهایی از تواضع
در متون دینی به صفت تواضع اهمیت بسیاری شده است و این اهمیت ناشی از نقش مؤثر تواضع در تکامل انسان و جامعه است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آل و اهل‌بیت علیه السلام نه تنها بر تواضع و فروتنی تأکید می‌کنند بلکه خود در طول زندگی مبارکشان به این اخلاق والا پایبند بودند و همواره در تواضع زبانزد بودند.
پیامیر بزرگ اسلام (ص) بهترین و برترین الگو در تواضع هستند. به کوچک و بزرگ، زن و مرد و با هر کسی که رو به رو می‌شدند، سلام می‌کردند. و می‌فرمودند: «از تواضع و فروتنى است كه به هركس برخوردى سلام كنى».
«روزى پدر و پسرى از یاران مؤمن اميرالمؤمنين عليه السلام نزد ایشان آمدند، آن حضرت در حضور آن دو برخاسته و ضمن احترام و اكرام از ايشان آن دو را در صدر مجلس نشاند، و خود كنار اين دو جلوس فرمود، سپس دستور شام داد و حاضر شد پس آن دو از آن غذا خوردند، سپس قنبر طشت و پارچى چوبى و حوله‌اى براى خشک كردن آورد و تا خواست از آن پارچ آب بر روى دست آن مرد بريزد آن حضرت از جا جسته و پارچ را گرفت تا خود بر دستان آنها آب بريزد، با ديدن اين صحنه آن مرد صورت به خاک غلطانده و گفت: اى اميرالمؤمنين، خدا مرا مى‌بيند و شما بر دستان من آب مى‌ريزيد؟ حضرت فرمود: «بنشين و دستانت را بشوى، زيرا خداوند عزوجل تو را مى‌بيند در حالى كه برادرى كه هيچ امتياز و فضيلتى بر تو ندارد به تو خدمت مى‌كند و خداوند به واسطه اين خدمت؛ خادمان او را در بهشت مساوى با ده برابر عدد مردم دنيا و بر همان حساب در نفرات مناطق و ممالكى كه در آنجاست قرار دهد. پس آن مرد نشست و حضرت على (ع) بدو فرمود: تو را قسم به حق بزرگ من كه نيک آن را مى‌شناسى و بدان احترام مى‌گذارى؛ و سوگند به تواضعت براى خدا كه به همان سبب شما دو تن به خاطر آن جزا داد و مرا بدان ستود، تو را بدان خدمتى كه برايت نمودم شرافت بخشيد، از تو مى‌خواهم وقتى دستان خود را با آرامش شستى همان گونه بشويى كه انگار قنبر بر دستان تو آب مى‌ريزد! آن مرد نيز همان كار را انجام داد. پس از اتمام كار آن حضرت پارچ را به محمّد ابن حنفيّه داده و فرمود: اى فرزندم، اگر فرزند اين مرد به تنهایى نزد من بود باز هم من روى دستش آب مى‌ريختم، ولى خداوند امتناع دارد از اينكه ميان پسر و پدر- وقتى هر دو در يك مجلس بودند- مساوى رفتار شود بلكه پدر بر روى دستان پدر آب مى‌ريزد و پسر بر پسر، پس محمّد ابن حنفيه بر دستان پسر آب ريخت».
امام حسین (ع) نیز نمونه‌ای والا در تواضع و فروتنی هستند. ایشان این صفت را از جد خود رسول اکرم (ص) به ارث برده‌اند که خود در قله اخلاق متعالی و فضایل قرار داشتند. برای نمونه به ذکر یک مثال از زندگی پربرکت ایشان اکتفا می‌کنیم.
روزی امام حسین (ع) گروهی از نیازمندان مدینه را دید که دور هم جمع شده، به خوردن نان خشک مشغول‌اند. بعد از سلام و احوال پرسی، فقرا از ایشان خواستند به جمع آنان بپیوندد. حضرت با گفتن: «خدا متکبرین را دوست ندارد»، در جمع آنان نشست و مشغول خوردن و صحبت شد و سپس همه را به منزلش دعوت نموده، با تمام تواضع و صفا و صمیمیت از آنان پذیرایی نمود و از خانواده‌اش خواست هر چه در توان دارند، مضایقه ننمایند.
ثمره تواضع
در روایات بسیاری به ثمره و نتیجه تواضع اشاره شده است. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «ثمره فروتنى دوستى است، ثمره تكبر ناسزا [شنيدن] است». این روایت به وضوح می‌گوید که تواضع و فروتنی انسان در جامعه باعث محبوبیت فرد می‌شود و برعکس انسان متکبر را کسی دوست ندارد و همه از او گریزانند.
همچنین در سخنی دیگر حضرت امیر (ع) می‌فرمایند: «با فروتنی همه امور سامان می‌یابد». پر واضح است که سامان‌دهی مسائل جامعه تنها با همکاری و همبستگی اجتماعی و عاطفی امکان‌پذیر نیست، بلکه باید مسئولین امر و بزرگان جامعه با زیردستان خود بدون اعمال فشار و اجبار رفتار کنند و خود را برتر از دیگران ندانند و با فروتنی آنان را همراهی کنند.
به طور کلی در زندگی افراد جامعه و به صورت خاص در زندگی طالبان علم و دانش‌پژوهان، تواضع تأثیرات مثبتی دارد. این ویژگی اثربخشی فرد را در عرصه‌های مختلف افزایش می‌دهد و باعث جلب محبت مردم و احترام آنها می‌شود. اما تکبر مردم را از فرد دور می‌کند و سبب ایجاد نفرت و بیزاری در آنها می‌شود.
