(لَيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ وَلا أَمَانِيِّ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ وَلا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيّاً وَلا نَصِيراً * وَمَنْ يَعْمَلْ مِنْ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلا يُظْلَمُونَ نَقِيراً * وَمَنْ أَحْسَنُ دِيناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلاً * وَلِلَّهِ مَا فِي السَّمَوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطاً)
«(فضیلت و برتری) به آرزوهای شما و آرزوهای اهل کتاب نیست؛ هر کس عمل بدی انجام دهد، کیفر داده می‌شود؛ و کسی را جز خدا، ولّی و یاور خود نخواهد یافت. و کسی که چیزی از اعمال صالح را انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که ایمان داشته باشد، چنان کسانی داخل بهشت می‌شوند؛ و کمترین ستمی به آنها نخواهد شد. دین و آیین چه کسی بهتر است از آن کس که خود را تسلیم خدا کند، و نیکوکار باشد، و پیرو آیین خالص و پاکِ ابراهیم گردد؟ و خدا ابراهیم را به دوستیِ خود، انتخاب کرد. آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداست؛ و خداوند به هر چیزی احاطه دارد». (سوره نساء، ۱۲۶- ۱۲۳)
از دلایل اصلی انحراف عقیده و رفتار در انسان، ضعف ایمان به خداوند متعال و فرار او از مسئولیتی است که خداوند بر عهده او نهاده؛ انسان به هر ناممکنی چنگ می‌زند تا از بار مسئولیت خود شانه خالی کند و آن را بر عهده دیگران گذارد.
جامعه اسلامی، جامعه‌ای است مسئولیت‌پذیر که در آن هیچ کسی فرای قانون و شرع نمی‌تواند عمل کند. و هیچ کسی نمی‌تواند از مسئولیت فردی خود فرار کند. شیطان نیز همواره در تلاش است که انسان را به انحراف کشاند و حقیقت را از او پنهان کند. حقیقتی که می‌گوید: هر فرد مسئول اعمال خویش است.
شیطان انسان را در آمال و آرزو غرق می‌کند و به او می‌گوید: هر کاری که می‌خواهی، انجام بده؛ چون اعمال تو اثر خاصی نخواهد داشت، یا چون از خاندان بزرگی هستی، شفاعت خواهی شد.
زید فرزند امام موسی کاظم و برادر امام رضا علیهم السلام بود که بر علیه مأمون قیام کرد و خانه‌های بنی‌عباس را به آتش کشید. مأموران مأمون زید را دستگیر کردند، مأمون هم به احترام حضرت رضا علیه السلام او را بخشید و دستور داد او را نزد امام ببرند. امام با دیدن زید فرمود:«ای زید! حرف افراد پست کوفه تو را گول زده است. آنها گفته‌اند چون از فرزندان فاطمه هستی، آتش بر تو حرام است. به خدا قسم این درباره امام حسن و امام حسین و سایر فرزندان فاطمه است. ای زید، اگر روز قیامت تو و پدرمان موسی بن جعفر را بیاورند و تو گناهکار باشی و وارد بهشت شوی و پدرت موسی بن جعفر را هم که اطاعت خدا کرده، روزها روزه گرفته و شب‌ها به عبادت قیام نموده، داخل بهشت کنند، تو نزد خداوند گرامی‌تر و عزیزتر از موسی بن جعفر خواهی بود؛ چرا که تو بدون زحمت وارد بهشت شده‌ای! ای زید! تقوای خدا را پیشه خود کن هر کس تقوا نداشته باشد، از ما نیست. جدّ ما، امام سجاد فرمود: «هر کس از اهل‌بیت کار نیک کند پاداشش دو برابر است و هر کس مرتکب گناه شود، عقوبت و عذابش دو برابر خواهد بود». زید گفت:«اما من برادر شما و پسر پدر شما هستم». حضرت رضا علیه السلام فرمود:« تو برادر من هستی، مادام که خدای تعالی را اطاعت کنی. اما هرگاه به معصیت خداوند دست زدی، دیگر بین من و تو برادری نیست. مگر در قرآن نخوانده‌ای؟ حضرت نوح (ع) به خداوند عرض کرد:«خدایا پسر من از خانواده من است». ولی خداوند فرمود: «ای نوح! او از خانواده و اهل تو نیست». (سوره‌ی هود، آیه‌ی ۴۵ و ۴۶). خداوند به علت عمل زشت او و معصیتش او را از خانواده نوح خارج ساخت. ای زید، تو هم اگر خدا را اطاعت کنی، از ما اهل بیت هستی و اگر معصیت کنی از اهل بیت خارج می شوی».
بسیاری از مردم مرتکب گناه و معصیت می‌شوند اما خود را با افکاری که شیطان به آنها القا می‌کند، فریب می‌دهند وگمان می‌برند که می‌توانند از اثرات اعمال خود فرار کنند. معمولا تمامی گناه‌کاران بعد از ارتکاب معصیت به فکر فرار از مسئولیت اعمال خود هستند.
در قرآن‌کریم آمده است که برخی از یهود و نصاری می‌گفتند: (نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ)؛ «ما پسران خدا و دوستان او هستيم»، به این معنی کهخ خداوند ما را عذاب نمی‌دهد و اگر نیز عذابی در کار باشد تناه برای چند روز است. اما خداوند متعال در پاسخ بدانها می‌فرماید:(قُلْ أَاتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدا)؛«مگر پيمانى از خدا گرفته‌ايد». به چه دلیل خدا آنها را عذاب نکند؟ مگر اینطور نیست که انسان در دنیا جزای اعمال خود را می‌بیند؟ پس چگونه در آخرت عذابی متوجه او نخواهد بود؟
بنی‌اسرائیل در طول تاریخ می‌گفتند:(لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ)؛ «ما در برابر امّیّین [= غیر یهود]، مسؤول نیستیم». این بدان معنی است که در مقابل اعمالی که در حق عرب‌ها و فلسطینیان مرتکب می‌شوند، محاسبه نخواهند شد. آنها خود را امت برگزیده خدا بر روی زمین می‌دانند. اگر این ادعایی که می‌کنند درست باشد و در دنیا عذابی ندارند، پس چرا اینقدر از بیماری و مرگ هراسانند؟
بصیرت‌های آیه
باید از خواب و خیال‌های واهی بیدار شویم. آرزو و آمال‌هایی که شیطان در قلب انسان وامی‌نهد، باطلی بیش نیست. قانون و اصل خداوند بر این اساس است که هر عملی نتیجه‌ای در پی دارد. قرآن‌کریم می‌فرماید: (لَيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ وَلا أَمَانِيِّ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ وَلَا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا)؛ «(فضیلت و برتری) به آرزوهای شما و آرزوهای اهل کتاب نیست؛ هر کس عمل بدی انجام دهد، کیفر داده می‌شود؛ و کسی را جز خدا، ولّی و یاور خود نخواهد یافت». تنها به سبب تعلق داشتن به گروهی خاص یا ایمان آوردن به دین و مذهبی خاص، سبب نجات و رهایی نیست و از مسئولیت هیچ کسی نمی‌کاهد.
شفاعت وجود دارد، اما تنها به اذن خداوند تأثیرگذار است. برخی از یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می‌گفتند: هنگامی که این آیه نازل شد، اندوهگین شده و گریستیم و به رسول خدا (ص) گفتیم: ای رسول خدا این آیه چیزی برای ما باقی نگذاشت. حضرت فرمودند: سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، این آیه برای شماست اما شما را نوید می‌دهم که هر مصیبتی بر شما وارد شود، گناهی را از شما پاک می‌کند حتی اگر خاری به پایتان رود». همچنین فرمودند: «واى بر كسى كه يگانش بر دهگانش غالب باشد». بر اساس آیات قرآن هر كس كار نیكى بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت، و هر كس كار بدى بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد. پس پناه می‌بریم به خدا از كسى كه در یک روز ده گناه مرتكب شود، ولى یک كار نیک نداشته باشد، تا در نتیجه نیكی‌هاى او بر بدی‌هایش پیشی گیرد.
خداوند متعال هنگامی که جزای فاسدان را بیان می‌کند، پاداش صالحان را نیز بیان می‌فرماید. (وَمَنْ يَعْمَلْ مِنْ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلا يُظْلَمُونَ نَقِيراً)؛ «و کسی که چیزی از اعمال صالح را انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که ایمان داشته باشد، چنان کسانی داخل بهشت می‌شوند؛ و کمترین ستمی به آنها نخواهد شد». در واقع مسئولیت در اعمال نیک و بد یکی است و نیز تفاوتی بین زن و مرد وجود ندارد. هر کسی کار نیک انجام دهد و مؤمن باشد، راه به بهشت خواهد برد. این (وَهُوَ مُؤْمِنٌ)؛ «در حالی که ایمان داشته باشد»، حد فاصل بین اهل کتاب و مسلمانان است.
«نقیر» به حفره کوچکی گفته می‌شود که در هسته خرما وجود دارد. خداوند می‌فرماید به اندازه آن نیز به کسی ظلم نمی‌کند. یعنی کوچک‌ترین ستمی وجود ندارد.
(وَمَنْ أَحْسَنُ دِيناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلاً)؛ «دین و آیین چه کسی بهتر است از آن کس که خود را تسلیم خدا کند، و نیکوکار باشد، و پیرو آیین خالص و پاکِ ابراهیم گردد؟ و خدا ابراهیم را به دوستیِ خود، انتخاب کرد».
در ادامه خداوند سبحان یک بصیرت عام را بیان می‌کند که به کمک آن از موانع عبور کنیم و سختی‌ها را پشت سر بگذاریم.
انسان باید در برابر خداوند تسلیم باشد و این تسلیم با خضوع مطلق امکان‌پذیر است. پس از تسلیم، خداوند او را به احسان امر می‌کند. احسان کردن در عمل انسان نمود پیدا می‌کند. کمک به دیگران از نمودهای احسان است. سپس می‌فرماید: از آیین ابراهیم تبعیت کند. آیین ابراهیم یکتاپرستی است. به این معنی که با وجود فشارهای مختلف اهل باطل، استقامت بورزد. انسان در راستای تسلیم در برابر خدا، باید در مقابل باطل بایستد و در براب آن قیام کند. ابراهیم (ع) در برابر انحراف زمان خود قیام کرد و بت‌ها را شکست. در برابر سؤال قوم خود که پرسیدند چه کسی این کار را کرد؟ فرمود: «گفت: بلکه این کار را بزرگشان کرده است! از آنها بپرسید اگر سخن می‌گویند!». و با این پاسخ آنها را به چالش کشید و مسئولیتشان را یادآوری کرد. او را در آتش افکندند و خداوند او را نجات داد. سپس از نزد قوم خود هجرت کرد و در کنعان اقامت گزید. بعد از آن به مکه رفت و خانه کعبه را به امر خداوند بنا نهاد. زندگی این پیامبر بزرگ همواره در جهاد برای رضای خدا گذشت. از این رو خداوند او را خلیل خود قرار داد.
خلیل به معنی دوست و رفیق است. چگونه است که خداوند با یک انسان دوستی می‌کند؟
پاسخ ساده است؛ خداوند با هر که به احکام و دستورات او عمل کند و در برابر او تسلیم باشد، دوستی خواهد کرد.
(وَلِلَّهِ مَا فِي السَّمَوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطاً)؛ «آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداست؛ و خداوند به هر چیزی احاطه دارد».
خداوند بر همه چیز احاطه دارد و همه چیز در کون و مکان از آن اوست. هیچ کسی یارای فرار از مسئولیتی که خداوند بر عهده او نهاده را ندارد. خداوند می‌فرماید: (أَمْ لِلإِنسَانِ مَا تَمَنَّى * فَلِلَّهِ الآخِرَةُ وَالأُولَى)؛ «یا آنچه انسان تمنّا دارد به آن می‌رسد؟ در حالی که آخرت و دنیا از آن خداست!».
مردی نزد امام حسین (ع) آمد و گفت: من مردى نافرمانم و در برابر معصيت شكيبايى ندارم، پس مرا اندرزى فرما ـ فرمود: پنج كار بكن و آنگاه هر چه خواستى گناه كن. اوّل اينكه روزى خدا را نخور و هر چه خواهى گناه كن. دوم اينكه از قلمرو خدا بيرون شو و هر چه خواهى گناه كن. سوم اينكه به جايى برو كه خدا تو را نبيند و هر چه خواهى گناه كن. چهارم اينكه هرگاه ملک الموت براى گرفتن جان تو آمد، او را از خودت دور گردان و هر چه خواهى گناه كن. و پنجم اينكه هرگاه مالك (مأمورِ دوزخ) تو را به آتش برد، داخل آن نشو، و [آنگاه]هر چه خواهى گناه كن! آن مرد گفت: از امروز دیگر خداوند مرا در حال معصیت نخواهد دید.
بنابراین افراد جامعه هنگامی که فرهنگ مسئولیت‌پذیری را فراگیرند، متحول خواهند شد. چرا که می‌دانند هر عملی مسئولیتی در پی دارد و نتیجه آن بر آنها تأثیر می‌گذارد. پس عمل نیک نتیجه نیک و عمل بد نتیجه سوء برای آنها خواهد داشت. در نتیجه در راستای بهبودی و تغییر مثبت قدم می‌گذارند.
برگرفته از دروس تدبر در قرآن آیت الله سید محمد تقی مدرسی
