نسبت عقل و دین – ۶
به قلم: شهید مجاهد آیت الله نمر
حضرت امیر علیه السلام می‌فرمایند: «و هيچ نسب و خويشاوندى پر فايده‌تر از خوش‌اخلاقى نيست و هيچ پرهيزگارى چون چشم‌پوشی و دست كشيدن از حرام‌هاى خداوند نيست و هيچ عبادتى چون انديشه در آفريدگان خداوند شكوهمند نيست».
در واقع حضرت حقایق مهمی را از خلال این کلمات بیان می‌کنند که به رشد و تکامل اندیشه انسان کمک میکند و در شکل گرفتن شخصیت فرد مؤثر است. چرا که مفاهیم نادرست انسان را در دام رفتارها و تصمیمات اشتباه گرفتار میکند.
بسیاری گمان می‌کنند که حسب و نسب خانوادگیشان، ارزش است؛ همین دیدگاه سبب ایجاد بی‌عدالتی و ظلم می‌شود. به عنوان مثال فردی به خاطر تنها نام خانوادگی در پست و مقامی گذارده می‌شود، که اشخاص شایسته‌تری برای آن مقام وجود دارند و حق آنها ضایع می‌شود.
جایگاه فرد در جامعه نباید متأثر از خانواده و قبیله او باشد بلکه باید بر اساس اخلاق، رفتار و شایستگی او باشد.
هر کسی که در پی داشتن مقام و احترام است، باید در پی اخلاق نیک نیز باشد. حسن خلق، خوبی و نیکی را در جامعه نشر می‌دهد و اگر مردم در اخلاق نیک با یکدیگر رقابت کنند، زشتی و پستی از جامعه رخت برمی‌بندد.
سطحی نگری آفت اندیشه
«و هيچ پرهيزگارى چون چشم‌پوشی و دست كشيدن از حرام‌هاى خداوند نيست»؛ پرهیزگاری در واقع به معنی ترک کردن است. برخی مردم را می‌بینیم که امور نیکی همچون نماز جماعت و معاشرت با مؤمنین را ترک می‌کنند. حتی برخی فراتر رفته و نماز واجب را نیز ترک می‌کنند.
در مقابل برخی دیگر، مکروهات را ترک می‌کنند اما مرتکب حرام می‌شوند. عده‌ای از خوارج زن بارداری را دیدند و چون همسرش از محبین حضرت علی (ع) بود، شکمش را شکافتند و جنین او را کشتند. سپس از کنار باغی گذشتند. یکی از آنها خرمایی را از روی زمین برداشت، همراهانش به او نهیب زدند که این حرام است. و در حالی که انسانی را کشته بودند بر حلال و حرام یک خرما با هم جدل کردند.
همچنین برخی از ما در مسائل طهارت و نجاست دقیق می‌شویم، اما در غیبت کردن و یا تهمت زدن بی‌پرواییم. این دیدگاه و اندیشه نادرست است که سبب می‌شود انسان، بی‌تفاوت محرمات را انجام دهد اما در مکروهات دقیق باشد. این سطحی‌نگری است. از همین رو پرهیزگاری واقعی به تعبیر حضرت دست کشیدن از حرام‌هایی است که خداوند تعیین کرده است.
هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطبه مشهور خویش در استقبال ماه رمضان را ایراد فرمودند، حضرت علی (ع) از ایشان سؤالی به ظاهر ساده اما عمیق را مطرح کردند و پذرسیدند: برترین اعمال چیست؟ پیامبر اکرم (ص) پاسخ دادند: پرهیز کردن از حرام‌هایی که خداوند تعیین کردند.
برخی به مردم خدمت می‌کنند که کار نیکی است اما بهتر از آن ترک حرام است.
«و هيچ عبادتى چون انديشه در آفريدگان خداوند شكوهمند نيست»، بنابراین عبادت تنها نماز و روزه و … نیست؛ بلکه بهترین نوع عبادت اندیشه در مخلوقات خداوند است. اصل نماز و هدف از روزه گرفتن تقویت نفس برای تفکر و اندیشه در امر الهی است. همینطور حج و عمره که عبارتند از قیامت صغری و برای اندیشه‌ورزی انسان وضع شده‌اند.
در تفسیر آیه کریمه (وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ)؛ «و جن و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند»، آمده است که عبادت کردن برای شناخت و معرفت خداوند است. و این بهترین شکل عبادت است. برخی همواره قرآن می‌خوانند و آیات آن را از بر می‌کنند، اما بدون تفکر. و هیچ خیری در عبادت بدون تفکر وجود ندارد. اما خواندن یک آیه و عمیق شدن در معنی و مفهوم آن از ختم کامل قرآن بهتر و نیکوتر است. آنچه از خواندن قرآن مورد انتظار است، تفکر و اندیشه در امر خداوند است. از این روست که علما و بزرگان در مناسبت‌های مختلف و به خصوص در شب قدر که شب عبادت است بر کسب و تحصیل علم تأکید می‌کنند. در روایات آمده است که بهترین عمل‌ها در شب قدر طلب علم است و علم همان اندیشه است.
سوره‌هایی که در شب قدر می‌خوانیم همچون عنکبوت، روم و دخان نیز ما را به تفکر در امر خدا و آفریدگان او فرا می‌خوانندو آیات همانند (لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ)؛ «شاید اندیشه کنند»و(لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ)؛ «برای گروهی که عقل خود را به کار می‌گیرند». در این سورها‌ها تکرار شده است. حتی دعاهای شب قدر نیز در راستای دعوت به تفکر و اندیشه‌ورزی در عظمت و قدرت خداوند است.
بر همین اساس افراد باتقوا افرادی هستند که عبادتشان تفکر است و صاحب بصیرت هستند. حضرت علی (ع) می‌فرماید: «آنها به كسى مى‌مانند كه بهشت را با چشم ديده و در آن متنعم است و همچون كسى هستند كه آتش دوزخ را مشاهد كرده و در آن در حال عذاب است»، چون بصیرت دارند.
دستیابی به اندیشه سالم
این آیه در حق پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امام علی (ع) و پیروان ایشان نازل شده است: (إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لآيَاتٍ لأُولِي الأَلْبَابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ)؛ «مسلماً در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌های (روشنی) برای خردمندان است. همانها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند؛ و در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند؛ (و می‌گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‌ای! منزهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار!».
پیامبر اکرم (ص) در نیمه‌های شب از خواب برمی‌خاست و به آسمان می‌نگریست و قدرت و عظمت خداوند را ستایش می‌کرد.
در روایتی از معصومین علیهم السلام نقل شده است که «یک ساعت تفکر از هفتاد سال عبادت برتر است». شاید فردی هفتاد سال عبادت کند اما این عبادت او اثر و فایده‌ای برای او نداشته باشد اما یک ساعت اندیشه او را از گمراهی نجات دهد. حر بن یزید ریاحی چند لحظه تأمل کرد، به کار و عاقبت خود فکر کرد و سرنوشت خود را تغییر داد. از جبهه کفر به جبهه حق منتقل شد و در نهایت در رکاب امام حسین (ع) به شهادت رسید.
انسان اگر مقداری فکر کند به عظمت الهی شناخت پیدا میکند و این معرفت و شناخت او را از ارتکاب محرمات باز می‌دارد یا حداقل از برخی گناهان او را حفظ میکند. آیا این بهتر است یا هفتاد سال عبادت؟
حقیقت نسب و خویشاوندی، اخلاق، حقیقت پرهیزگاری، ترک حرام و جوهره عبادت اندیشه در عظمت خداوند و آفریده‌های اوست. این سه نکته مهم و اصل و اساس ایجاد شخصیتی ایمانی هستند که مورد پسند و رضایت خداوند است.
