قرآن‌کریم و نقش آن در رشد عقل

(نسبت عقل و دین – ۲)
به قلم: شهید مجاهد آیت الله نمر

امیرمؤمنان علیه السلام می‌فرماید: «جمالی زیباتر از عقل (خِرَد) نیست».

انسان به طبیعت خود، زیبایی را دوست دارد؛ به زیبایی اهمیت می‌دهد و مشاهده منظره‌های زیبا، او را شادمان کرده و بر روح و روان او تأثیر مثبت می‌گذارد. از این رو در حدیث آمده است: «سه چیز است که حزن و اندوه را از قلب مى‏‌زداید: آب، سبزه و سیماى نیکو». یعنی این سه مورد بر روح و روان تأثیر می‌گذارند، ناراحتی و غم را از دل می‌زدایند و شادی‌آورند.

چنین است که اگر محیط اطراف بی‌نظم باشد، انسان آرامش نخواهد داشت؛ در مقابل اگر انسان در محیطی مرتب و منظم باشد، آسایش و آرامش نیز بر او سایه می‌افکند. اگر اطراف او زیبا و دل‌انگیز باشد، آرامشش مضاعف خواهد بود.

زیبایی نقش مهمی در تعادل روحی و آرامش روانی دارد. اما بالاترین و بهترین زیبایی، زیبایی عقل است. زیرا انسان هنگامی که به چیز زشتی می‌نگرد، از آن روی‌گردان می‌شود و زمانی که به هر چیز زیبایی نگاه کند، به آن روی می‌آورد.

به همین دلیل، شخصی که از عقل و خرد برخوردار است، منطق و اخلاق نیز دارد، خوش‌رفتار است و تمامی اعمال و رفتار او اخلاقی و مناسب است. در واقع هر چیزی که با او مرتبط باشد، زیبا و خوب خواهد بود. همه اینها از برکات عقل است که بر انتخاب‌هایش تأثیر می‌گذارد.

اگر به دنبال زیبایی حقیقی هستیم، باید به عقل و خرد خود اهمیت بورزیم. اهمیت دادن به ظاهر، پسندیده است اما پرورش ذهن و اهمیت به خرد بسیار مهم‌تر از زیبایی ظاهری است. ظاهر زیبا و کامل در فقدان عقل و خرد به چه کار می‌آید؟

بنابراین ارزش انسان به عقل و‌ خرد اوست. به این معنی که قدر و منزلت انسان حتی به مقدار عبادت او نیست، بلکه همه چیز به خردمندی او بستگی دارد.

آیا عبادت بدون خرد، ارزشمند است؟

به عنوان مثال، عبادت برخی از اصحاب که در نهایت با مردی همچون حجاج بیعت کردند، چه ارزشی دارد؟ یا افرادی که در نهروان مقابل حضرت علی (ع) قرار گرفتند در حالی که قاری قرآن و از عابدان زمانه بودند، عبادتشان چه قدر و منزلتی دارد؟

اجر و پاداش انسان به مقدار خرد اوست. خردورزی به معنی مقابله با هواهای نفسانی و شناخت خداوند یکتاست. کسی که با هوشیاری و فهم، دو رکعت نماز بگزارد و بداند برای که نماز می‌خواند، بسیار برتر از کسی است که شب تا صبح را به عبادت می‌گذراند اما نمی‌داند در نمازش چه می‌گوید؟

محمد بن سلیمان دیلمی می‌گوید به حضرت صادق (ع) عرض کردم: فلان شخص از نظر عبادت و دین و فضل چنین و چنان است. فرمودند: «عقل و شعورش چگونه است؟». گفتم: نمی‌دانم. پس حضرت فرمودند: «پاداش­‌های الهی به اندازه عقل مردمان است. عابدی در بنی‌اسرائیل بود که هميشه در محل خوش آب و هوايی مشغول عبادت بود. يکی از ملائکه کار عابد را بسيار بزرگ يافت؛ لذا از خداوند خواست که پاداش آن عابد را به او نشان دهد. وقتی پاداش و قدر و منزلت آن عابد را ديد در نظر او بسيار اندک آمد و اين سؤال برايش مطرح شد: چرا پاداش او اينقدر کم است؟! به همين خاطر خداوند او را مأمور کرد تا نزد آن عابد برود و حال او را از نزديک ببيند. آن ملک نزد عابد آمد و ديد در جای سرسبزی است. وقتی عابد آن فرشته را ديد به او گفت: ای کاش پروردگار من الاغی داشت تا از اين علف­‌ها بخورد! ملک می‌گويد: خداوند الاغ ندارد که سوار شود. عابد گفت: حيف شد. زيرا اين علف­‌ها از بين می‌رود. خداوند به آن مَلَک وحی فرمود که من او را به مقدار عقل و شعورش پاداش می‌دهم».

چگونه پاداش به مقدار عقل و خرد داده می‌شود؟

هر چه بیشتر عقل و خرد خود را پرورش دهیم، به همان اندازه اجر و پاداش بیشتری خواهیم داشت. به همین دلیل است که هر عملی از پیامبر (ص) و ائمه علیهم السلام سر می‌زد حتی اگر کوچک و اندک بود، اما ثواب و اجر عظیمی داشت. ضربه‌ شمشیر حضرت علی (ع) در روز خندق برابر با عبادت تمام امت تا روز قیامت است، زیرا حضرت هر عملی که انجام می‌داد با علم و معرفت بود.

تمامی اعمال و عبادات باید از روی معرفت و شناخت باشد. وقتی نماز می‌خوانیم، آگاه باشیم برای چه کسی خم و راست می‌شویم. دعا که می‌خوانیم، از روی آگاهی و شناخت باشد که با که سخن می‌گوییم. وقتی سختی روزه‌داری را به خود تحمیل می‌کنیم، در واقع هوا و هوس‌های خود را به بند می‌کشیم، همان‌ها که مانع دیدن حقایق هستند.

حقیقت زیبایی

زیبایی پسندیده است، اما برتر از آن رشد و پرورش عقل و شعور است. اگر عقل و خرد انسان کامل بود، مفهوم آیات قرآن را درک می‌کرد. در روایتی آمده است: «خداوند در کتاب خود تجلی یافت اما مردم چشم بینا ندارند». از این روست که هر مقدار عقل و خرد فزونی یابد، نور و عظمت الهی را بهتر و بیشتر در قرآن درک می‌کنیم. هر شخصی به میزان عقل خود آیات قرآن را درک و فهم می‌کند.

پیامبر گرامی اسلام (ص) با مردم در حد عقل و فهم آنها سخن می‌گفت. عقل‌های ناقص تحمل درک حقایق را ندارد.

در شعری منسوب به حضرت سجاد (ع) آمده است:

«من از دانش خود، گوهرهای آن را پنهان می‌کنم تا جاهلان، (حق) را درنیابند و با دستمایه قرار دادنش، به آزار ما مشغول نشوند.‌ حضرت ابوالحسن علی بن ابیطالب (ع) در بهره‌مندی از این علوم پیشتاز بود؛ او این دانش را به امام حسن (ع) و امام حسین (ع) به یادگار نهاد. چه بسا جوهره علمی که اگر آنها را فاش سازم مرا متهم به بت پرستی خواهند کرد».

ما برای فهم قرآن‌کریم و کلام اهل‌بیت (ع) نیاز داریم عقل خود را پرورش دهیم. امام جعفر صادق (ع) می‌فرماید: «اگر كسى يک حديث از معارف اسلامى را به خوبی بفهمد و عمق علمى آن را به درستی درک كند، بهتر از آن است كه هزار حديث را در حافظه خود بسپارد و آنها را نقل نمايد، و پيروان مكتب اهل بيت (ع) به مقام فقاهت نائل نمی‌شوند مگر آنكه نظرات ائمه (ع) را درک كنند و به جهات مختلف احاديث، متوجه باشند».

انسان با معرفت و فهم قرآن و روایات اهل‌بیت (ع) است که رشد می‌کند. همچنین دوری از هوا و هوس با رشد عقل و خرد امکان‌پذیر است. تمامی اینها به وسیله معجزه وحی صورت می‌گیرد. زیرا کلام وحی و قرآن‌کریم برای مردمی آمده که عقل و خرد خود را به کار می‌گیرند: (إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ)؛ «در این، نشانه‌هایی است (از عظمت خدا)، برای گروهی که عقل خود را به کار می‌گیرند»، یا در آیه‌ای دیگر آمده است: (كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ)؛ «این چنین، خداوند آیات خود را برای شما شرح می‌دهد؛ شاید اندیشه کنید».

حضرت امیر (ع) نیز می‌فرماید: «پس پيامبران را به ميانشان بفرستاد. پيامبران از پى يكديگر بيامدند تا از مردم بخواهند كه آن عهد را كه خلقتشان بر آن سرشته شده، به جاى آرند و نعمت او را كه از ياد برده‌اند، به یادشان آورند، … و خردهاشان را كه در پرده غفلت، مستور گشته، برانگيزند».