با تدبر در آیات قرآن‌کریم ریشه‌ها و دلایل فساد و تباهی انسان آشکار می‌شود. یکی از این دلایل جمع اضداد همانند درهم آمیختن حلال و حرام با هم است. از این رو باید تفاوت و تمایز بین امور را بدانیم.
در آیه ۴ سوره لیل آمده است: (إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى)؛ «قطعاً سعی و تلاش شما متفاوت است». در معنی ظاهری سعی به معنی حرکت و عمل کردن در زندگی است، اما در محتوا بین عمل برای خدا و عمل در جهت رضایت شیطان تفاوت بسیار است.
این سعی یا تلاش در رفتار انسان در موقعیت‌های مختلف نمود می‌یابد. برخی در برابر مؤمنین نرم‌خو و مهربان هستند اما در برابر کافران نیز دیدگاه منفی ندارند. در حالی که رفتار و واکنش انسان همواره باید صریح و روشن باشد. به عنوان مثال نمی‌توان هم بر پیامبر سلام و درود فرستاد و هم بر دشمن او ابولهب. مانند مردی که سراغ قبر صحابی بزرگوار حجربن‌عدی را گرفت؛ کسی به او پاسخ داد: این قبر جناب حجر رضی الله عنه است که جناب معاویه رضی الله عنه او را به قتل رساند.
کسانی که با کفار و فاسقین مماشات می‌کنند، عاقبت سوء دارند. زیرا تبری نجستن از آنها به معنی حفظ ارتباط روحی با آنان است. مهم است که برای خود حد و مرز با فاسقین و منافقین تعریف کنیم.
هر حرکت و تلاش در قالب دست‌یابی به هدف مورد نظر شکل می‌گیرد. در روایت آمده است: «إنما الأعمال بالنيات»؛ یعنی هر عملی به نیت آن بستگی دارد. زیرا نیت است که عمل را می‌سازد و به آن رنگ می‌دهد. قرآن‌کریم در آیه ۱۳۸ سوره بقره می‌فرماید: (صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنْ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ)؛ «رنگ خدایی (بپذیرید! رنگ ایمان و توحید و اسلام؛) و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟! و ما تنها او را عبادت می‌کنیم».
قرآن‌کریم در آیه ۵ اینگونه ادامه می‌دهد: (فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى)؛ «اما کسی که انفاق کند و خود را (از خشم خدا) نگاه دارد». تناقض بین اعمال کافران و منافقین در اینجا روشن می‌شود. بخشش ویژگی بارز ایمان و چالشی برای خودخواهی و خودمحوری در انسان است. در این آیه بخشش با تقوا مرتبط شده است، علت چیست؟
زیرا خداوند می‌خواهد بخشش و انفاق خالصانه برای او باشد بدون ریا و مباهات. در واقع بخششی که خاصانه نباشد، باطل است. معنی تقوا این است که بدون چشم‌داشت بخشش کنیم و از گناهان دوری کنیم. زیرا انسان مؤمن باید در خوبی و خیرخواهی بدرخشد و خود را از مسیر شر و فساد دور سازد.
همه امور در دستان توانای خداوند است. همانطور که خداوند بر جهان و جهانیان تسلط دارد، بر جزئیات نیز احاطه دارد. اگر انسان به خداوند اعتماد و به او توکل کند، هر عملی که رضایت پروردگار در آن باشد برای او سهل و آسان می‌شود. امام حسین علیه السلام می‌فرماید: «مصيبت بر من آسان است، چرا كه در محضر خداست».
