اگر از دیگران رفتاری بد ببینم، یا کاری کنند که سبب نارحتی من شود، چه می‌کنم؟ اگر به ناحق کسی به من ناسزا بگوید، در هنگام رانندگی شخصی راهم را ببندد و معطلم کند، همسایه‌ام مرا آزار دهد، دوستانم تولدم را فراموش کنند و یا هر نوع رفتار ناراحت‌کننده دیگر، واکنش من چگونه باید باشد؟
رفتارهای ناخوشایند بسیاری سبب نارحتی می‌شوند و بسته به شرایط و روحیات انسان آثار مختلفی بر او دارند. در هر حالتی توهین قابل قبول نیست و اصول اخلاقی و دینی، رفتار و تعامل توهین‌آمیز را مذموم می‌داند.
دین مبین اسلام بر تبادل احسان و خوش‌رفتاری تأکید می‌کند. قرآن‌کریم می‌فرماید: (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ)؛ «خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد».
اسلام خواهان جامعه‌ای است که افراد آن در نیکی و احسان به یکدیگر از هم پیشی بگیرند. بدرفتاری و توهین کردن، عبور از حدود اخلاق حسنه است و نزد خداوند، اولیاء و هر خردمندی ناپسند است.
بحث اساسی که در اینجا مطرح می‌شود، این است که واکنش و عکس‌العمل ما در مواجهه با رفتار بد و توهین آمیز، چگونه است؟
- برخی رفتار نامناسب دیگران را در دل خود نگه می‌دارند که تبدیل به نقطه تاریکی در قلب می‌شود.
- گروهی دیگر همانگونه که با آنان برخورد شده است، عکس‌العمل نشان می‌دهند و زیاده‌روی نمی‌کنند.
- برخی دیگر بر این باورند که باید سرسختانه پاسخ دهند و به تلافی رفتار طرف مقابل اکتفا نمی‌کنند بلکه پاسخی شدیدتر می‌دهند؛ به این بهانه که می‌خواهند طرف مقابل را ادب کنند و به او درسی دهند که رفتار خویش را تکرار نکند. به این ترتیب درون آن‌ها مملو از نفرت، کینه و میل به انتقام می‌شود.
- گروهی دیگر سعی می‌کنند متأثر نشوند، نادیده بگیرند و فراموش کنند.
کدام نوع واکنش و عکس‌العمل معقول‌تر و مناسب‌تر است؟
آیا صحیح‌ترین راه این نیست که در چنین اموری با افراد عاقل و دانا مشورت کنیم و راهنمایی بخواهیم؟
قرآن که کتابی است حکیم و خداوند آن را برای خردمندان فرستاده است، چه می‌گوید؟ پاسخ قرآن شفاف و صریح است. می‌فرماید: (ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ)؛ «بدى را به شيوه‌اى نيكو دفع كن. ما به آنچه وصف مى‌كنند داناتريم».
آیه کریمه موافق پاسخ بدی با بدی، واکنش شدیدتر، انتقام کورکورانه و حتی نادیده گرفتن نیست. بلکه ما را به بالاترین سطح از اخلاق و رفتار انسانی که انسان زمینی را در ردیف اولیاء الهی قرار می‌دهد، رهنمون می‌سازد. شیوه قرآن در برابر بدی، نیکی است. نیکی برتر از خوبی است، یعنی بدی را با بهترین رفتار پاسخ دادن.
قرآن اخلاق والا و فضیلت را برای انسان می‌خواهد. نه تنها سفارش می‌کند بدی را ببخشیم و نادیده بگیریم، بلکه به بهترین نحو پاسخ دهیم. در واقع می‌خواهد نهایت اخلاق والا و متعالی را داشته باشیم، چرا؟
- این نوع پاسخ‌دهی، اثرات روانی مثبت برای هر دو طرف و برای جامعه دارد. چرا که رفتار نیکو روح‌ها را آرام می‌کند و باعث می‌شود انسان با رفتار خود احساس راحتی کند. با این کار فرد آزاردهنده نیز از کار خود پشیمان می‌شود و رفتار خود با دیگران را تغییر می‌دهد.
- مقابله به مثل یا واکنش شدیدتر در ارتباط افراد با یکدیگر مشکل ایجاد می‌کند. اما پاسخ نیکو از ایجاد مشکل جلوگیری می‌کند. اگر مشکلی نیز باشد آن را از بین می‌برد.
- پاسخ نیکو مودت، محبت و اعتماد را جایگزین کینه و نفرت می‌کند در نتیجه توهین که یک رفتار منفی و مخرب است به یک عامل سازنده در ارتباطات تبدیل می‌شود.
- جو جامعه به فضایی مثبت و سرشار از دلگرمی و نزدیکی تبدیل می‌شود. در نتیجه تنش در جامعه کاهش می‌یابد و هماهنگی و محبت حاکم می‌شود.
این‌ها اموری است که خداوند از جامعه ایمانی می‌خواهد. در مقابل شیطان می‌خواهد نفرت و کینه در جامعه حاکم باشد. از همین رو قرآن‌کریم بعد از دعوت به پاسخ نیکو، می‌فرماید: (وَقُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ)؛ «و بگو: پروردگارا، از وسوسه‌های شیاطین به تو پناه می‌برم».
شیطان انسان را وسوسه می‌کند که بدی را با بدی بیشتر پاسخ دهد و تمامی روابط اجتماعی را تخریب کرده و کینه و نفرت را در جامعه رواج می‌دهد. از این رو هنگامی که از رفتار و کردار کسی آزرده خاطر می‌شویم، باید از شر وسوسه‌های شیطان به خدا پناه ببریم. زیرا وسوسه‌های شیطان همه چیز و به خصوص روابط اجتماعی را دچار تنش می‌کند.
روابط اجتماعی قوی و مثبت برای جامعه سازنده و سبب پیشرفت آن است. امری که شیطان آن را نمی‌پسندد و تفاوتی بین شیاطین انس و جن وجود ندارد. بنابراین باید از شیطان که عامل نشر کینه و دشمنی است به خدا پناه ببریم و فرمان خداوند را عمل کنیم که می‌فرماید: «بدى را به شيوه‌اى نيكو دفع كن. ما به آنچه وصف مى‌كنند داناتريم». خداوند رفتار و گفتار دیگران را می‌بیند و خود جزای آن را در آخرت می‌دهد.
